Η “άλλη” γλώσσα των παραμυθιών

Η Μαρία Κατσανούλη μας καλωσορίζει στις ιστορίες των λαών μιλώντας με αλήθειες για τα παραμύθια των μικρών και των μεγάλων.

Ο κόσμος των παιδιών είναι γεμάτος με ιστορίες. Αυτές οι ιστορίες είναι οι αποσκευές τους για το ταξίδι στον τόπο των “μεγάλων ανθρώπων”…Η Μαρία Κατσανούλη, αφηγήτρια παραμυθιών, μιλώντας στο trikalakids.gr ξετυλίγει το κουβάρι των παραμυθένιων ιστοριών της φτάνοντας μέχρι τις καρδιές μας. Φέτος μάλιστα, θα τη συναντούμε από την 1η Νοεμβρίου και κάθε πρώτη Κυριακή του μήνα (εκτός των σχολικών διακοπών) στο Μανδραγόρα, στη δράση “Μύθι..Μύθι Παραμύθι”.
Πώς γίνεται κανείς αφηγητής ή αλλιώς “παραμυθάς”; Εσείς γιατί το επιλέξατε;

Αφηγητής νομίζω πως γίνεται κάποιος που του αρέσει να επικοινωνεί μέσα από ιστορίες. Αφηγητής βέβαια και παραμυθάς, είναι, για μένα, δύο διαφορετικές οντότητες. Κατά τη γνώμη μου, ο αφηγητής μεταφέρει ένα κείμενο δια του προφορικού λόγου, ενώ ο παραμυθάς μεταφέρει μια ιστορία η οποία κουβαλάει κάτι και από την δική του τη ψυχή. Παραμυθάς είναι αυτός ο οποίος ακούγοντας μια ιστορία, ή ίσως στις μέρες μας διαβάζοντας μια ιστορία, την μεταφέρει σε άλλους βάζοντας και βγάζοντας μικρές λεπτομέρειες που δίνουν την ιδιαίτερη προσωπική χροιά σε μια ιστορία την οποία πολύς κόσμος έχει πει πριν από αυτόν, εάν μιλάμε για τα λαικά παραμύθια.
Εγώ τώρα έγινα αφηγήτρια λαικών παραμυθιών, γιατί πάντα μου άρεσαν οι ιστορίες των λαών. Πάντα έκρυβαν κάτι που άλλοτε το αντιλαμβανόμουνα και άλλοτε όχι. Πάντα, όμως, κάτι με γοήτευε μέσα στον αλληγορικό λόγο των παραμυθιών. Ένιωθα ότι έλεγαν ψέματα πάρα πολλά, μα όσο για να φωτίσουν με ένα περίεργο φως αλήθειες. Έτσι όταν μια φίλη μου μίλησε για ένα σεμινάριο παραμυθιού της Λίλης Λαμπρέλλη, τον άνθρωπο που με μύησε στο παραμύθι και στη γοητεια του, τη Δασκάλα μου τελικά στο παραμύθι, μπήκα στο χώρο των παραμυθιών και του συμβολισμού τους και στάθηκα! Αφηγούμαι συστηματικά τα τελευταία 4–5 χρόνια και τελευταία αρχίζω νομίζω να γίνομαι και παραμυθού!

Τα σημερινά παιδιά πιστεύουν στα παραμύθια;

Τα σημερινά παιδιά, όπως και πάντα τα παιδιά, εάν δεν οδηγηθούν εσκεμμένα από το περιβάλλον τους στο αντίθετο πιστεύουν στα παραμύθια, γιατί γοητεύονται από το μαγικό στοιχείο που ακόμα βασιλεύει στη ψυχή τους. Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ σημαντικό αυτό γιατί ανοίγει τη φαντασία τους, στοιχείο απαραίτητο και στον πλέον θετικό επιστήμονα για να προχωρήσει την επιστήμη του. Εξαρτάται λοιπόν από τους γονείς του παιδιού. Τα παιδιά από μόνα τους έχουν την τάση να βλέπουν αυτό που κρύβεται πίσω από το λόγο, να βλέπουν με τα μάτια της ψυχής. Άκουσα πρόσφατα κάτι μου με εντυπωσίασε. “Ίσως, λέει, τα παιδιά να ξέρουν πολλά πράγματα, που όσο περνάει ο καιρός και μεγαλώνουν, ξεχνάνε ότι τα ξέρουν”. Νομίζω πως αυτήν την άλλη γλώσσα μιλάνε τα παραμύθια και απευθύνονται σε εκείνους, μικρούς και μεγάλους, που ανοίγουν κατά καιρούς την πόρτα σε αυτό που δεν εξηγείται πάντα με τη λογική αλλά με την αίσθηση που έχουμε γύρω από τα πράγματα. Εκείνους που ανοίγουν την πόρτα σε αυτό που διαχειρίζεται όχι το πνεύμα μας, αλλά η συναισθηματική νοημοσύνη μας, η ευαισθησία μας, μια καλή αίσθηση δηλαδή του περιβάλλοντός μας, εντός και εκτός του εαυτού μας.

 

 

“ Ψέματα κι αλήθεια έτσι είν’ τα παραμύθια”. Τα λαϊκά παραμύθια λένε πάντα μια αλήθεια, όχι όμως την ίδια σε όλους τους ανθρώπους και ούτε όλα τα παραμύθια σε όλους και σίγουρα όχι σε όλες τις στιγμές.

 

 

 

Μπορεί ένα παραμύθι να επηρεάσει το παιδί, σε βαθμό που να του δώσει απαντήσεις και διεξόδους;

Νομίζω ναι. Πολλές φορές έπιασα τον εαυτό μου να παίρνω “κουράγιο” ή “συμβουλές” από ένα παραμύθι. Ο ήρωας του λαϊκού παραμυθιού είναι πάντα ένας ενεργητικός ήρωας, κάποιος που συνεχώς μετακινείται μέχρι να βρει αυτό που αναζητάει. Νομίζω πως τα παιδιά εάν γνωρίσουν αρκετά παραμύθια, μπορούν να βρουν ορισμένες απαντήσεις και διεξόδους μέσα από διάφορους ήρωες και μέσα από τα παθήματα τους. Όχι με την έννοια της “συνταγής” όσο με την έννοια των βασικών αξιών που προάγει το παραμύθι.
Μη ξεχνάμε ότι τα παραμύθια τα χρησιμοποιούν και οι θεραπευτές (λογοθεραπευτές, ψυχοθεραπευτές κλπ). Μονάχα που όταν ένα παραμύθι, θα ειπωθεί με τέτοιο σκοπό θέλει μεγάλη προσοχή και στην επιλογή του και στο ποιός θα το κάνει. Μόνο θεραπευτές θα ξέρουν, σε αυτές τις περιπτώσεις, πως να αντιμετωπίσουν την οποιαδήποτε αντίδραση μπορεί να προκαλέσει το άκουσμα της ιστορίας. Θα πρέπει εδώ να πω ότι τα λαϊκά παραμύθια είναι κατά τη γνώμη μου αρκετά ασφαλή από αυτή την άποψη, διότι όντας αλληγορίες, ο καθένας κρατάει ότι θέλει και ότι αντέχει. Όπως λέει κάποιος “Μ’ αρέσει αυτό το λυκόπουλο του παραμυθιού σας! Γιατί, εάν κάποιος θέλει, μπορεί να αναγνωρίσει σ’ αυτό πολλά δικά του πράγματα και αυτό του είναι οπωσδήποτε χρήσιμο. Και αν πάλι δεν θέλει, τότε το λυκόπουλο παραμένει γι αυτόν απλώς ένα ζώο που ζει στο δάσος».

 

Τα παιδιά από μόνα τους έχουν την τάση να βλέπουν αυτό που κρύβεται πίσω από το λόγο, να βλέπουν με τα μάτια της ψυχής. Άκουσα πρόσφατα κάτι μου με εντυπωσίασε. “Ίσως, λέει, τα παιδιά να ξέρουν πολλά πράγματα, που όσο περνάει ο καιρός και μεγαλώνουν, ξεχνάνε ότι τα ξέρουν”. Νομίζω πως αυτήν την άλλη γλώσσα μιλάνε τα παραμύθια και απευθύνονται σε εκείνους, μικρούς και μεγάλους, που ανοίγουν κατά καιρούς την πόρτα σε αυτό που δεν εξηγείται πάντα με τη λογική αλλά με την αίσθηση που έχουμε γύρω από τα πράγματα.

 

 

Ποια είναι η αγαπημένη σας ιστορία;

Μου αρέσει πολύ “Η Μάννα των Παραμυθιών”, μια ευρωπαική παραλλαγή της ιστορίας της Σεχραζάντ, η οποία λέει ουσιαστικά ότι ο Λόγος εξανθρωπίζει. Ο Λόγος που βγαίνει από την “ψυχή” σου, λες και εάν δεν το κάνεις δεν θα επιβιώσεις εσύ ή ότι αγαπάς. Αυτός ο Λόγος σώζει, εξανθρωπίζει και γεννάει, δημιουργεί.

Στο κοινό των αφηγήσεων μπορούν να συμμετέχουν και οι γονείς;

Στις περιπτώσεις των προσχολικών ηλικιών επιβάλλεται να συνοδεύεται το παιδί από έναν ενήλικα. Σε μεγαλύτερες ηλικίες που τα παιδιά μπορούν να σταθούν ενδεχομένως και μόνα τους, πάλι είναι ωραίο να συνοδεύονται από ένα γονιό ή έναν ενήλικα με τον οποίο μπορεί το παιδί να μιλήσει για την κοινή τους εμπειρία. Έτσι και αλλιώς οι ιστορίες που λέω στα μεγαλύτερα παιδιά είναι μαγικά παραμύθια, που όπως είναι γνωστό φτιάχτηκαν από μεγάλους για μεγάλους, επομένως οι ενήλικες σίγουρα θα έχουν κάτι να πάρουν από το άκουσμα των ιστοριών αυτών. Κάποιες από αυτές, μπορεί να “φωτίσουν” με κάποιο τρόπο το προσωπικό τους μονοπάτι.

 

 

Νομίζω πως τα παιδιά εάν γνωρίσουν αρκετά παραμύθια, μπορούν να βρουν ορισμένες απαντήσεις και διεξόδους μέσα από διάφορους ήρωες και μέσα από τα παθήματα τους. Όχι με την έννοια της “συνταγής” όσο με την έννοια των βασικών αξιών που προάγει το παραμύθι.

 

 

 

 

Υπάρχει κάτι, κάποια αντίδραση του κοινού στις αφηγήσεις που να σας προκαλεί το ενδιαφέρον;

Τα γουρλωμένα μάτια των παιδιών όσο ακούν την ιστορία, οι ζωγραφιές τους που αποδεικνύουν στη πράξη πόσο διαφορετικά προσλαμβάνουν τα διαφορετικά άτομα την ίδια ιστορία, και η σιωπή των ενηλίκων στις αφηγήσεις για ενήλικο κοινό.

Θυμάστε κάποια ιδιαίτερη παρέμβαση παιδιού κατά τη διάρκεια ή μετά την αφήγηση;

Μετά από μια αφήγηση σε παιδιά, ένα παιδί είχε ζωγραφίσει το παλάτι του βασιλιά και δίπλα είχε ζωγραφίσει κάτι ακόμα. “Τι είναι αυτό;” τον ρωτάω, “το παλάτι και το λεβητοστάσιό του” μου απαντάει ο πιτσιρικάς!

Τι συμβουλές θα δίνατε στους γονείς για να γίνουν καλοί αφηγητές διαβάζοντας στα παιδιά τους;

Να διαβάζουν τις ιστορίες χωρίς εκφραστικές υπερβολές, ώστε να αφήνουν περιθώριο στη φαντασία του παιδιού να φτιάξει τις δικές του εικόνες. Την ίδια ώρα που διαβάζουν μια ιστορία να ταξιδεύουν και εκείνοι. Με αυτό το τρόπο θα έχει το διάβασμα ένα ρυθμό και ύφος που μπορεί να αγγίξει το παιδί. Επίσης θα ήθελα να προτείνω να διαβάζουν που και που ιστορίες χωρίς να τους δείχνουν εικόνες, να συνηθίζουν τα παιδιά στο απλό άκουσμα. Πρόκειται για μια διαδικασία που τείνει να εγκαταλειφθεί, η οποία όμως έχει απίστευτα οφέλη στην ανάπτυξη της φαντασίας του. Μια σπουδαία εμπειρία που είναι ωφέλιμη και στον τομέα της εκπαίδευσής τους.

Τα παραμύθια λένε καμιά φορά και την αλήθεια;

“ Ψέματα κι αλήθεια έτσι είν’ τα παραμύθια”. Τα λαϊκά παραμύθια λένε πάντα μια αλήθεια, όχι όμως την ίδια σε όλους τους ανθρώπους και ούτε όλα τα παραμύθια σε όλους και σίγουρα όχι σε όλες τις στιγμές.
Κάποιοι, δε, τα παρουσιάζουν με προϊόν του συλλογικού ασυνείδητου και μιας και είναι φτιαγμένα από υλικό που αγγίζει τη “ψυχή” και όχι το μυαλό, δεν έχει νόημα μια ρεαλιστική αντιμετώπισή τους. Υπάρχουν βασιλιάδες, βασιλόπουλα και βασιλοπούλες, δράκοι και λάμιες, θεριά και δένδρα που μιλούν, μάγισσες και σοφές γριές. Όλοι αυτοί, για κάποιους, δεν είναι παρά “προσωπικότητες” που κατοικοεδρεύουν μέσα στο καθένα μας και άλλοτε υπερισχύει η μία άλλοτε η άλλη. Πάντως, στο τέλος, ο ήρωας στα παραμύθια, συνήθως, γίνεται βασιλιάς (κυρίαρχος του εαυτού του) και παντρεύεται (ενώνει τις ασύνδετες μέχρι τότε εσωτερικές του “δυνάμεις”) και κάνει πολλά παιδιά (δημιουργεί) Σε παρένθεση ας βάλουμε ότι απαιτεί ο νους να κατανοήσει ενόσω η “ψυχή” ταξιδεύει και ερμηνεύει στη δική της γλώσσα την ιστορία γιατί “Ψέματα κι αλήθεια έτσι είν’ τα παραμύθια”.

Αν όσα ζούμε σήμερα ήταν ένα παραμύθι το τέλος αλήθεια πώς θα ήταν, καλό ή κακό;

Το τέλος; Ποιό τέλος; Της ιστορίας που ζει ο καθένας μας προσωπικά ή το τέλος της ιστορίας που βιώνει ένας λαός ή η ανθρωπότητα σε μια συγκεκριμένη εποχή; Το τέλος της προσωπικής ιστορίας του καθένα μπορεί να είναι κακό ή καλό και δεν είμαι και σίγουρη ότι εξαρτάται από το καθένα. Πολλοί άνθρωποι υπήρξανε παράπλευρες απώλειες ενός “πολέμου” και δεν έφταιξαν σε τίποτα, αλλά δε νομίζω πως μπορούσανε να κάνουνε και κάτι για να σωθούνε. Έτυχε το θραύσμα “της βόμβας”, να βρει αυτούς και όχι τους διπλανούς τους… Γι’ αυτούς όμως ήτανε μοιραίο. Για την έκβαση της ιστορίας απλώς μία παράπλευρη απώλεια.
Αν δούμε αυτό που ζούμε σήμερα σαν ένα παραμύθι, θα έλεγα πως στα λαϊκά παραμύθια πολλά αδέρφια καταβροχθίζονται από το δράκο μέχρι ο τελευταίος, ο απίθανος (αυτός που δεν τον έπιανε το μάτι σου) να καταφέρει να νικήσει το δράκο και να ελευθερώσει το τόπο από τα δεινά του. Νομίζω πως είμαστε ακόμα στις προσπάθειες που κάνουν τα προηγούμενα αδέρφια του ήρωα του παραμυθιού. Νομίζω πως δεν ήρθε ακόμα η ώρα να δοκιμάσει ο τελευταίος! Ίσως και να μην έχει γίνει ακόμα σαφής και η ποιότητα του δράκου και άρα δεν έχει εντοπιστεί ακόμα το αδύνατο σημείο του, γιατί όλοι οι δράκοι κάποια στιγμή κατατροπώνονται. Έτσι λένε τα παραμύθια. Όχι όμως χωρίς ένα τίμημα! Όλα στο παραμύθι, όπως και στη ζωή, έχουν κάποιο τίμημα. Τίποτα δεν είναι δωρεάν, κάτι δίνεις και κάτι παίρνεις. Το θέμα είναι ότι η ιστορία θα εξελιχθεί μεν προς μια νέα ισορροπία, μέσα όμως από πολύ προσωπικό πόνο και το παραμύθι όπως το λέει και η ετυμολογία της λέξης δίνει παραμυθία, δηλαδή, παρηγοριά.

Στα ράφια των βιβλιοπωλείων οι προθήκες παιδικών βιβλίων είναι γεμάτες. Πώς ξεχωρίζει κανείς μέσα σε όλη αυτή την εμπορευματοποίηση την κατάλληλη ιστορία για το παιδί του;

Αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα! Δεν ξέρω! Ίσως ξεφυλλίζοντας με γνώμονα την αίσθηση γύρω από το λόγο, την εικόνα (ορισμένες φορές είναι εκπληκτική η εικονογράφηση) αλλά και με βάση και τη γνώμη ανθρώπων των οποίων τα κριτήρια κατανοούμε. Καλό θα ήταν νομίζω να δανειζόμαστε από τις βιβλιοθήκες τα βιβλία, εάν αυτές είναι καλά ενημερωμένες και επικαιροποιημένες, και να αγοράζουμε στη συνέχεια όσα βιβλία πραγματικά έχει νόημα για εμάς να έχουμε στη βιβλιοθήκη μας, όσα θέλουμε δηλαδή να τα κοιτάμε και να τα ξανακοιτάμε. Άρα νομίζω πως είναι χρήσιμο και ωφέλιμο να προσπαθήσουμε για μια ενημερωμένη και επικαιροποιημένη Δημοτική Βιβλιοθήκη ή άλλες δανειστικές βιβλιοθήκες. Βοηθάει πολύ στον πειραματισμό της γνώσης.